قدم به قدم با شکوه تاریخ شرق در باغ و عمارت جهانی اکبریه بیرجند

به گزارش مجله خبری نگار/فارس- هاجر فرخ‌نژاد؛ شکوه معماری ایران و اسلامی که با روس و ترک تلفیق شده بنایی را در این خطه کویری ایران‌زمین از عهد زندیه تا قاجاریه و پهلوی در بیرجند معماران این سرزمین بنا نهاده‌اند که شکوه خاص آن چشم جهانیان را به همراه سایه‌سار درختان آن که بیش از یک قرن است بر سر این باغ و عمارت جهانی خراسان جنوبی مستدام است گرفته و اکنون بیش از یک دهه است که در فهرست جهانی به‌عنوان اولین اثر خراسان جنوبی به ثبت رسیده و با این ثبت دنیای جدید به روی باغ و عمارت جهانی اکبریه بیرجند گشوده شده است.

پرده اول: تنها ناز نرگس شیراز و شکوه درختان پر بر و بار با عمارت‌هایی با معماری ایرانی و اسلامی نبوده که شیراز این دیار شعر و ادب ایران‌زمین را به شهر اول باغ‌های تاریخی کشور مبدل کرده است بلکه در قلب کویر آن هم در پهنه جنوب شرق ایران مرکز خراسان جنوبی (بیرجند) نیز تعدد باغ و عمارت‌های تاریخی این شهر را در ردیف شهر دوم باغ و عمارت‌های تاریخی ایران‌زمین قرار داده است.

پرده دوم: زمانی ۲ باغ اکبریه و رحیم‌آباد بیرجند جزو نامزد‌های برای قرارگرفتن در فهرست باغ‌های جهانی مطرح بودند، اما به دلایلی از جمله همسایگی با استانداری خراسان جنوبی سبب شد تا باغ و عمارت رحیم‌آباد نتواند جواز حضور در فهرست آثار جهانی را از آن خود کند و تنها باغ و عمارت اکبریه آن هم با مشخصه‌ها و ویژگی‌ها خاص باغ ایرانی سال ۱۳۹۰ در فهرست جهانی به ثبت برسد و اولین اثر جهانی خراسان جنوبی را از آن خود کند.

اکبریه روستایی در دل شهر بیرجند

پرده سوم: بعدازاین که باغ و عمارت جهانی اکبریه تغییر کاربری داد و اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از این اثر جهانی خراسان جنوبی نقل‌مکان کرد با کاربری‌های جدیدی که برای آن تعریف شد اغلب اوقات شاهد برگزاری رویداد ملی و مذهبی در این باغ هستیم که از جمله آن می‌توان به برپایی نوروز گاه ها، بازارچه‌های صنایع‌دستی و نمایشگاه گردشگری و صنایع‌دستی ... اشاره کرد یعنی این که در باغ و عمارت جهانی اکبریه همیشه به روی گردشگران، مسافران و شهروندان خراسان جنوبی آن هم به‌واسطه استقرار موزه‌های مردم‌شناسی، باستان‌شناسی و مشاهیر و مفاخر خراسان جنوبی، نمایشگاه فرش دستباف، کتابخانه و... باز است.

پرده چهارم: باغ و عمارت اکبریه به‌واسطه شکوه و معماری خاص آن و یک اثر جهانی ممتاز خراسان جنوبی به طور حتم هر گاه هر مهمان و مسافر داخلی و خارجی به بیرجند سفر کند به طور حتم یکی از مکان‌های گردشگری که به وی معرفی می‌شود و از آن بازدید می‌کند همین باغ و عمارت است یعنی این باغ محل برو و بیای گردشگران داخلی و خارجی بسیاری است و ازاین‌حیث که نقطه خاص در مرکز خراسان جنوبی به‌حساب می‌آید.

پرده پنجم: این باغ و عمارت جهانی در دل یک روستا به همین نام واقع شده که همه کاربری‌های گذشته خویش را حفظ کرده و باید گفت این نقطه یک روستا در دل شهر به‌حساب می‌آید همان‌طور که در منطقه رحیم‌آباد و باغ و عمارت رحیم‌آباد نیز همین‌گونه است.

شکوه معماری که از زندیه شروع تا پهلوی ادامه یافت

پرده ششم: سایه درختان باغ و عمارت جهانی اکبریه بیرجند یک قرن است که بر سر این باغ مستدام است هر چند که خشکسالی‌های ۲۴ساله تأثیر بسیار زیادی بر خشکی این درختان همچنین قنات اکبریه گذاشته است، اما همچنان این درختان کهن‌سال آن دست در دست یکدیگر سایه‌بانی از شاخه و برگ تشکیل داده‌اند تا در گرمای کویر زیر سایه آن هم بتوانی برای ساعاتی بیاسایی.
البته شکوه عمارت این باغ نیز بیش از شکوه گنجینه‌های سبز آن است چرا که بنا بر نظر اهل فن و متخصصان میراث فرهنگی ساخت عمارت آن به دوره زندنیه برمی گردد، اما این بنا را معماران و مهندسان عصر قاجار و پهلوی تکمیل کرده اند و برای نسل حاضر تاریخ به یادگار گذاشته اند.

نکته اساسی در زمینه شکوه عمارت آن این است که از تلفیق معماری ترکی و روسی در کنار معماری ایرانی و اسلامی نیز برای ساخت این بنا استفاده شده است.
شکوه تلفیق معماری ایران و اسلامی با ترکی و روسی را می‌توان در گنبد کلاه فرنگی، تالار آینه هاو تزئیات مقرنس لانه زنبوری و دیگر بنا‌های این عمارت دید که نمونه‌ای منحصر فرد به از یک باغ ایرانی به حساب می‌آید.

وسعت باغ حدود ۴۵ هزار مترمریع است که در فضایی کوهستانی برای انجام امور دیوانی، سکونت و پذیرایی در ۲ بنا احداث شد. بنای قدیمی‌تر متعلق به حشمت‌الدوله پدر شوکت‌الملک و بنای جدید متعلق به خود شوکت‌الملک است.

باغ جنوبی واقع در جبهه جنوبی و کوچکتر از باغ شمالی است که به وسیله فضاهایی، چون فضا‌های خدماتی، عمارت مرکزی و دیواره غربی اصطبل احاطه شده و یکی از عناصر مهم، استخر تا حدودی بزرگ با طرح مربع است که بخش عمده فضای باغ را به خود اختصاص داده است.

نقشه مشترک همه باغ و عمارت‌های ایرانی

همچنین پلان (طرح) باغ و عمارت اکبریه مشابه باغ شاهزده ماهان، ارم شیراز و باغ پهلوان است و همین نقشه مشترک همه باغ و عمارت‌های ایرانی سبب شد تا ۹ باغ و عمارت ایران در فهرست آثار جهانی جای گیرد. 

ورودی باغ اکبریه یک راهرو است که دو طرف آن درختان بلند قامت قرار دارند و مسیر هدایت به سمت عمارت است.

بعلاوه در مناطق کویری کشیدگی باغ‌ها براساس محل قنات تعیین می‌شود، زیرا آب از اهمیت زیادی در این مناطق برخوردار بوده لذا به‌واسطه شیب موجود در باغ می‌توان محل قنات را پیدا کرد.

دیگر این که باغ و عمارت اکبریه قنات اختصاصی دارد.

قدمت باغ و عمارت اکبریه به دوران زندیه بر می‌گردد که در آن زمان ساخت بنا شروع شد و در دوران قاجار و پهلوی گسترش یافت.

اکنون طبقه پایین عمارت اکبریه تبدیل به موزه مردم‌شناسی شده و طبقه بالا موزه باستان‌شناسی است.

افزون براین در مکانی که موزه‌های فرش و مشاهیر هم قرار دارد در گذشته عمارت دیوانی و محل حکمرانی حاکم قدیم بیرجند بوده است.

خانواده حاکم در اندرونی زندگی می‌کردند که پشت باغ واقع شده و امروز مکتب‌خانه موسیقی شده است.

قدمت درختان باغ به بیش از ۱۰۰ سال می‌رسد و پلاک ثبتی دارند.

بازگشت به اصل

محمد جنتی فر، مدیر پایگاه میراث جهانی باغ اکبریه بیرجند هم با اشاره به لزوم مرمت بخش اندرونی عمارت اکبریه گفت: بعد از تغییرات گسترده دوره پهلوی در عمارت مرکزی باغ، نوع کاربرد باغ از سکونتی به پذیرایی و حکومتی تغییر یافت و این تغییر کاربری سبب شد تا در جزئیات و عناصر مختلف اطراف عمارت از قبیل کف‌سازی محوطه شمالی عمارت، حوض آب و مسیر‌های انتقال آب از استخر جنوبی به سمت حوض‌خانه و کرت‌های شمالی باغ نیز تغییرات عمده‌ای به وجود آید.

وی افزود: احیای باغ اکبریه با کاربری اداره میراث فرهنگی و موزه بیرجند سال ۱۳۷۲ موجب ایجاد تغییرات جدید در محوطه‌سازی باغ شد، این تغییرات شامل کف‌سازی آژیانه (سنگ فرش با قاب‌بندی آجری) در خیابان شمالی عمارت و محوطه اطراف حوض شمالی و ایجاد باغچه‌های گل در اطراف حوض بود.

وی اظهار داشت: با لایه‌برداری سنگ فرش، کف و آوار و نخاله‌های زیر آن، کف اولیه خیابان شمالی عمارت در حدود ۳۷ سانتیمتر پایین‌تر از آن آشکار شد و در نتایج به دست آمده از آواربرداری، آجر فرش تاریخی کف که در بسیاری از نقاط به‌صورت سالم باقی مانده و حوض آب تاریخی به‌طور سالم و گسترده در مقابل عمارت کشف شده است.

وی گفت: به منظور بازگرداندن اصالت معماری و تاریخی مجموعه، کف‌سازی آجر فرش با استفاده از مصالح سنتی در محوطه شمالی عمارت با حفظ شواهد موجود تاریخی و در تراز کف اولیه انجام شد و حوض تاریخی که بخشی از نظام آب در باغ است، مرمت و احیا شده است.

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ اکبریه بیان کرد: حوض آب با طرح چلیپا و به ابعاد ۲۰ متر طول و ۱۰ متر عرض که چهار بخش چلیپای آن با طرح قوس‌های کلیل تزئین شده، در ضلع شمالی عمارت آشکار شده است.

ثبت باغ و عمارت اکبریه در فهرست آثار جهانی

جنتی‌فر با اشاره به مهم‌ترین دستاورد‌های حاصل از این مرمت گفت: بازگشت اصالت معماری و تاریخی به اثر، بازگشت تناسب هندسی و ارتفاعی عمارت، حذف عامل رطوبت صعودی به جرز‌های عمارت، احیای بخشی از عناصر معماری اصیل باغ ایرانی وابسته به نظام آب در باغ و احیای نقش منظری حوض و آب در باغ اکبریه از مهم‌ترین دستاوردهاست.

وی افزود: باغ تاریخی اکبریه که بنیان آن توسط خاندان علم و در دوره زندیه بنا نهاده شده و در دوره قاجاریه به اوج شکوه و معماری خود رسیده است، سال ۱۳۷۸ به دلیل ارزش‌های معماری، هنری و اجتماعی در پرونده باغ ایرانی فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ اکبریه بیرجند گفت: باغ اکبریه به همراه ۸ باغ ایرانی سال ۱۳۹۰ در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
به گفته وی باغ و عمارت جهانی اکبریه به همراه ۳ باغ دیگر در خراسان جنوبی نامزد جهانی شدن بود که این باغ به دلیل اقدامات مرمتی و شرایط مطلوب نگهداری به عنوان میراث جهانی در یونسکو به ثبت رسید.

بیرجند دومین شهر با بیشترین باغ و عمارت

وی تعداد باغ تاریخی خراسان جنوبی را ۸۱۹ باغ اعلام کرد که از این تعداد ۶۸ باغ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و باغ و عمارت اکبریه نیز در فهرست جهانی جای دارد.

وی با بیان این که خراسان جنوبی (بیرجند) بعد از فارس (شیراز) بیشترین باغ و عمارت‌های ایرانی را دارد افزود: باغ و عمارت جهانی اکبریه خوشبختانه زیبایی خود را حفظ کرده است، اما به واسطه خشکسالی‌های مستمر چندان وضعیت مطلوبی ندارد کم شدن دبی آب چاه آن و تغییر اقلیم و گرمای بیش از اندازه بر درختان میوه و سایه انداز آن تاثیر گذاشته است به طوری که در آینده مجبور به جایگزین کردن گونه‌های جدید درختان در این باغ هستیم.

مدیر پایگاه میراث جهانی باغ اکبریه بیرجند با اشاره به این که مدیریت صحیح سبب شد تا این باغ در فهرست آثار جهانی به ثبت برسد ادامه داد: بعد از ثبت آن نیز در ۲ برنامه ۵ ساله اقدامات حفاظتی و بازگرداندن اصالت‌های آن مورد توجه قرار گرفت که احیا خیلی از بنا‌های از بین رفته به دلیل حضور اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی در دستور کار قرار گرفت و با ایجاد کاربری‌های جدید فرهنگی و هنری ارتقا جایگاه آن مورد توجه واقع شد.

جنتی فر، برنامه‌های ۵ ساله اول را موفقیت آمیز دانست و از اجرای کامل آن خبر داد و گفت:، اما برنامه ۵ ساله دوم به دلیل محدودیت‌های اعتباری با تاخیر انجام شد به طوری که اکنون یک سال از این برنامه عقب هستیم.

ساخت و ساز‌هایی که قنات باغ جهانی اکبریه را تهدید می‌کند

به گفته وی هم اکنون ۳ موزه باستان شناسی، مردم شناسی، و مشاهیر و مفاخر و نمایشگاه فرش دستباف، نگارخانه، کتابخانه و... در باغ جهانی اکبریه فعال است.

وی به راه اندازی بازارچه صنایع دستی در بارانداز این باغ اشاره کرد و ادامه داد: در این باغ همه روز روی به گردشگران و مردم استان باز است و به تناسب مناسبت‌های مختلف بازدید کنندگان و اقبال از این بنای جهانی خراسان جنوبی افزایش و کاهش می‌یابد.

وی در ادامه تصریح کرد: هیچ بنای تاریخی بدون تهدید نیست و این اثر تاریخی جهانی خراسان جنوبی نیز به واسطه این که قنات آن در محدوده شهر قرار گرفته ساخت و ساز‌هایی که بر روی آن انجام می‌شود این قنات را تهدید و با مشکلاتی مواجه کرده است.

همچنین میزان دبی آب چاه باغ هم کاهش پیدا کرده چرا که این منبع آبی بین شهرداری و میراث فرهنگی مشترک است که البته مشکلاتی هم بین شهرداری و میراث در این زمینه وجود داشت که در حال رفع شدن است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بیرجند در مورد روستای اکبریه که در حریم باغ جهانی اکبریه قرار گرفته نیز این طور بیان کرد که آن قسمتی که به عنوان حریم میراث جهانی شناخته می‌شود تحت کنترل و حفاظت است.

بعلاوه این محدوده به عنوان روستای اکبریه شناخته می‌شود که به محدوده شهری بیرجند اضافه شده، اما دارای طرح تفضیلی است که در این یکی و دوسال اخیر شهرداری نیز اقداماتی، چون سنگ فرش کردن معابر آن را در دستور کار قرار داده است و برنامه برای اجرای کامل آن نیز دارد.

منابع استانی کفایت نمی‌کند

جنتی فر این میراث جهانی را نیازمند توجه ویژه از سوی متولیان امر شهرداری بیرجند و استانداری خراسان جنوبی دانست چرا که به واسطه تغییر اقلیم رخ داد و استمرار خشکسالی‌ها مجبور به تغییر گونه‌های درختان هستیم و همچنین اقدامات حفاظتی و مرمتی که اجرای این اقدامات با منابع استانی شدنی نیست.

بعلاوه مشکل عمده این میراث جهانی این است که مسافران و گردشگرانی که به خراسان جنوبی به ویژه مرکز استان می‌آیند از وجود چنین اثری در بیرجند بی اطلاع هستند و دلیل آن هم نبود تابلو در ورودی‌های خراسان جنوبی و بیرجند است به طوری که گردشگر و مسافر اگر بخواهد از این باغ بازدید کند به طور حتم باید از مسیریاب استفاده کند.